Ata kavramı, dilimizde aşağıdaki şekillerde kullanılıyor.
1.Cet, dede, büyük baba ve aynı soydan daha önce yaşamış olan kimse2.Baba3.Eski Türklerde yaşlı, saygı değer ve hakîm kimse
Ata kavramına aşağıdaki atasözlerimizde şöyle rastlıyoruz.
1. Cet, dede, büyük baba ve aynı soydan daha önce yaşamış olan kimse
Akıllı oğlan neyler ata malını, akılsız oğlan neyler ata malını.
Akıllı insan, baba mirasına bel bağlamadan hayat mücadelesine hazırlanır. Akılsız, mirası tez elden bitirir.
Anam babam kesem, elimi soksam yesem.
Başkalarından sürekli yardım beklemek, doğru değildir. Rahat harcanacak olan, her zaman kendi kazancımızdır.
Anan atan kim? Yakın komşu.
Yakın komşuya ana ataya davranıldığı gibi davranılmalıdır.
Aslı neyse nesli odur. / Atası neyse ötesi de odur.
Aslı iyi olanın soyu da iyi, kötü olanın soyu da kötüdür. Çocuklar ve torunlar da atalarının aslına benzer.
Ata malı mal olmaz; kendin kazanmak gerek.
Atadan kalan mallar kalıcı değildir, çabucak elden çıkar. İnsanın gerçek malı, kendi ürettiğidir.
Atadan ayrı büyüyen, kapaksız kaynar.
Baba eğitiminden uzak kalan çocuk, şımarık olur.
Atam biliyor atanı, ben biliyorum öteni /geçmişini.
Çalım satmana ve gösteriş yapmana hiç gerek yok. Biz, birbirimizin soyunu sopunu iyi biliyoruz.
Atan eşek de olsa palanını üstüne atma.
Hali, şartı ne olursa olsun ata atadır; sevgide saygıda kusur edilemez.
Atası neyse ötesi de odur.
Aslı iyi olanın soyu da iyi, kötü olanın soyu da kötüdür. Çocuklar ve torunlar da atalarının aslına benzer.
Atasını tanımayan, Allah'ını tanımaz.
Bir insan için saygıya layık en önemli kişi, babadır. Onu tanımayan, Tanrı'sını da tanımıyor sayılır.
Ekmeğin iyisi teneden /taneden, yiğidin iyisi anadan olur.
Mamulün iyisi hammaddenin iyiliğine bağlıdır. İnsanın kalitesi de atasına bağlıdır.
Mezar taşı ile övünülmez.
Kişi, ataları ve onların yaptığı ile değil asıl kendi başarılarıyla övünmelidir.
Böyle atadan böyle oğul olur.
Küçükler büyükleri, çocuklar ana babalarını örnek alır; onlardan gördüklerini yapar.
Oğlan atadan öğrenir sofra açmayı, kız anadan öğrenir biçki biçmeyi.
Erkek çocuk konuk ağırlamayı babadan öğrenirken kız çocuğu da anasından dikiş dikmeyi ve ev işlerini öğrenir.
Sade pirinç zerde olmaz, bal gerektir kazana; baba malı tez tükenir evlat gerek kazana.
Hakkıyla faydalanılacak bir şeyin ortaya konabilmesi için birtakım öğelerin birleşmesi gerekir.
Atalar çıkarayım der tahta, döner dolaşır /dolanır gelir iş bahta. / Analar bakar bahta, kızlar çıkar tahta.
Ana baba çocuğuna mutlu bir hayat düzeni sağlamaya çalışır. Ne var ki kaderdeki hayat biçimi gerçekleşir.
Atalar sanatı, oğlana mirastır. / Atanın sanatı, oğula mirastır. / Ata hüneri, çocuğa mirastır.
Çocuk, önce babasının işine merak sarar, babanın da yakın ilgisiyle o işte ustalaşır.
Atalara babam öldü demişler, iş başa düştü demiş; anam öldü demişler, öksüz olmuşsun demiş.
Evlat baba ölünce onun yerine geçer ve aile sorumluluğunu alır; ana ölünce öksüz kalır.
Atana nasıl bakarsan, evladın da sene öyle bakar.
Baba, basına ne yapmışsa evladından da onu görür.
Atanın malı, evlada çayırdır.
Evlat, ata malının değerini bilmez; har vurup harman savurarak çabucak bitirir.
Atasına düşman olan, evladına dost olmaz.
Baba atasına düşman olmuşsa evladından dostluk bekleyemez.
Babasına hayır etmeyenin, kimseye hayrı olmaz.
Atasına faydası olmayanın kimseye faydası olmaz.
Çakal eniği kurt olmaz, yiğidin sözü dert olmaz.
Herkes atasına çeker. Yiğit, doğruyu söylediğinden de kimseye bu, dert olmaz.
Dana ne kadar büyüse gene anasını emer.
Evlat hep atadan yardım ve destek görür.
Her kişi kendi atasını Hızır İlyas sanır.
Herkes sürekli atasının yardım ve desteğini umar.
Herkes ana baba evladıdır.
Her insanın bir atası vardır.
İyi oğul katar yer, kötü oğul satar yer.
İyi evlat atadan kalanın üstüne ekler, kötü evlat da atadan kalanı satar satar yer.
Oğul atanın yeteridir, iki gözünün biridir.
Oğlu atanın en yakın yardımcısıdır, canından da bir parçadır.
Oğul, atanın yarısı sayılır.
Erkek çocuklar, büyüdükçe değer kazanır ve ayrıcalıklı bir konuma sahip olur.
Sıçandan doğan, çul kesen olur.
Çocuk, atasına çeker.
Söğme benim kul atama, söğerim senin bey atana.
Bana yaptığının karşılığını fazlasıyla alırsın.
Tay, anasınıgeçer. / Tay, babasını geçer.
Çocuk büyüdükçe güç kazanıp zamanla babasına üstünlük sağlar. Evlat, atadan önde olur/olmalıdır.
Ata yolu, doğru yoldur.
Ataların yolu, doğrudur.
Atadan beddua alma.
Atanın bedduası geçer.
Atadan izinsiz yola çıkanın akıbeti, kötü olur.
Yapılacak işlerde atadan izin almak, evladın hayrınadır.
Atasını terk eden, yularsız eşek gibidir. / Atasını terk eden, it peşinde koşar.
Ata ile evladı ayrı düşünmek, doğru olamaz.
Büyüğe saygı, küçüğe sevgi atadandır.
Küçük sevilir, büyük sayılır; bu anadan ataya böyledir.
Büyüklerin sözü altın gibidir, yerde kalmaz; biri almazsa öbürü alır.
Ataların sözü, sözün atasıdır; gün gelir gerçekliği anlaşılır.